Recenzja książki pt. „Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942-1945”

J. Oszytko, Recenzja książki pt. „Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942-1945” na podstawie wyboru archiwalnego dokonanego przez Institut Theresienstaedter Initiative, opublikowanej w 2000 r. Pradze nakładem wydawnictwa Academia (ISBN 80-200-0793-8), dystrybuowanej w Niemczech przez wydawnictwo Metropol w Berlinie (ISBN 3-932482-35-2), stron 895.

Na wstępie recenzji koniecznym wydaje się zaznaczenie, iż dwutomowa publikacja o podobnym do wspomnianego w tytule recenzji charakterze, opracowana na podstawie źródeł archiwalnych dot. ofiar z transportów żydowskich przyjeżdżających do Terezina z terenu Protektoratu Czech i Moraw została wydana również w Pradze w 1995 r. („Terezinska Pametni Kniha, Zidowske obeti nacistickych deportaci z Czech a Moravy 1941-1945”, Praha 1995, stron 1559). Niewykluczone, iż pierwowzorem dla tych publikacji była dwutomowa pozycja wydana przez Archiwum Federalne w Koblencji (Bundesarchiv Koblenz) we współpracy z Międzynarodową Służbą Poszukiwawczą Czerwonego Krzyża w Arolsen pt. „ Gedenkbuch, Opfer der Verfolgung unter der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft in Deutschland, Koblenz 1986. Książka pt. „Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942-1945” posiada wprowadzenie napisane przez Vaclava Havla, pisarza i dramaturga, wiodącą osobistość podczas przemian w 1989 r. oraz pierwszego prezydenta nowopowstałej Republiki Czeskiej.

Recenzowana publikacja była już interesująco zrecenzowana w języku angielskim przez Charlotte Opfermann z College of the Mainland , Texas City – Houston oraz z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, na łamach amerykańskiej strony internetowej National Book Critics Circle. Zasadniczo docenić należy wkład pracy zespołu w skład którego weszło pięcioro wiodących znawców Holocaustu Żydów w Terezinie : Miroslav Karny, Michal Frankl, Zdenek Schindler, Rita Meyhoefer, Ondrej Karny wraz z licznym gronem współpracowników. Historię obozu w Terezinie oraz zmiany w liczbie uwięzionych Żydów w latach 1941-1945 opracował nieżyjący już Miroslav Karny, natomiast Michal Frankl zajął się omówieniem źródeł stanowiących podstawę opracowanej publikacji. Wydaje się, że zespół kierowany przez Miroslava Karnego stanął przed bardzo trudnym zadaniem zebrania i zweryfikowania danych o wszystkich więźniach Terezina, gdyż dane o więźniach obozu były rozproszone i zbierane od 1945 r. aż do 1987 r., głównie przez byłego więźnia obozu i znanego statystyka dr Georga Weissa, który wraz ze swoimi współpracownikami ustalił większość nazwisk i losów ofiar więzionych w Terezinie ¹. Dane powyższe były porównywane z materiałami zawartymi w pokrewnej publikacji pt. „Gedenkbuch, Opfer der Verfolgung unter der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft in Deutschland” przygotowanej na podstawie archiwaliów niemieckich z Koblencji oraz z Arolsen , jak również z materiałami archiwalnymi przechowywanymi w czeskich archiwach, głównie w Centralnym Archiwum Państwowym w Pradze, w zespole „Koncentracni tabory, okupacni vezenske spisy”. Na podstawie tych ostatnich akt zawierających dane więźniów obozów zrekonstruowano skład transportów z Niemiec, którą to rekonstrukcję następnie porównano z oryginałami list transportowych zachowanymi również w praskim archiwum. Natomiast reszta transportów została zrekonstruowana na podstawie materiałów uzyskanych z Museum Yad Vashem w Jerozolimie i berlińskiego Landesarchiv, zatem rekonstrukcja ta posiada dużą wartość i jest dosyć wiarygodna.

Zapewne autorzy publikacji nie byli w stanie dokonać podobnej rekonstrukcji na aktach administracyjnych z okresu II wojny światowej wytworzonych na terenie Górnego i Dolnego Śląska, lecz niżej podpisany przeanalizował w świetle archiwaliów niemieckich obecnie dostępnych w Archiwum Państwowym w Opolu wszystkie transporty do Terezina, które zostały wysłane tam z Rejencji Opolskiej, o których wspominał już wcześniej badacz historii śląskich Żydów, znany historyk prawa K. Jonca² w porównaniu do danych z kartoteki „Central Verein der deutschen Jueden in Oberschlesien”, przejętej pod koniec lat 30-tych XX wieku przez placówkę Gestapo w Opolu (Gestapostelle Oppeln O/S) opisanej przez autora recenzji w artykule pt. „Jewish Matters in the 1930s in the Archives of the Opole Gestapo” ³. W wyniku porównania stwierdzono, iż całkowicie pokrywa się lista 13 Żydów deportowanych z Głubczyc (Leobschuetz O/S) wzmiankowana przez K. Joncę z danymi zawartymi w „Theresienstadter Gedenkbuch”, jednakże pisemna wypowiedź burmistrza Głubczyc z 16 stycznia 1943 r. zawarta w aktach Landratury Głubczyckiej przechowywanych w Archiwum Państwowym w Opolu określa przybliżoną datę deportacji do Terezina wspomnianych głubczyckich Żydów na grudzień 1942 r.⁴. Recenzowana publikacja wspomina o transporcie XVIII /1, który odjechał z Rejencji Opolskiej dnia 13 listopada 1942 r. ⁵ wraz z 13 Żydami z Głubczyc, wchodzących w skład całego transportu 56 Żydów z Rejencji Opolskiej, spośród których ustalono na podstawie akt kartoteki „Central Verein der deutschen Jueden in Oberschlesien” jedną osobę wywodzącą się z Bytomia ; należy zaznaczyć, iż z tego transportu tylko jeden głubczycki Żyd przeżył wojnę ⁶. Zatem na podstawie fragmentarycznej rekonstrukcji opolskiego transportu XVIII/1do Terezina możemy stwierdzić, iż transport ten zawierał deportowanych Żydów z Głubczyc i Bytomia. Przy tej okazji trzeba podkreślić, iż wyraźnym mankamentem recenzowanej publikacji jest nie podawanie przez autorów opracowania zarówno miejsca urodzenia deportowanego, jak i miejsca jego zamieszkania przed deportacją, co w znacznym stopniu utrudnia identyfikację żydowskich mieszkańców Rejencji Opolskiej. Zatem rekonstrukcja przedstawiona w tej recenzji ma z tego powodu charakter cząstkowy. Kolejny opolski transport to XVIII/2 z dnia 20 listopada 1942 r., który przy porównaniu z danymi kartoteki C.V. Oberschlesien okazuje się być transportem zawierającym, jak stwierdzono – pewną liczbę Żydów z Raciborza ⁷ a liczył ogółem 50 osób, spośród których tylko 10 przeżyło wojnę ⁸. Trzeci opolski transport to XVIII/3 z dnia 4 grudnia 1942 r. przy porównaniu z materiałami kartoteki C.V. Oberschlesien wskazuje na transport zawierający Żydów z Bytomia, Koźla i Raciborza - transport liczący również 50 osób, spośród których tylko 7 przeżyło wojnę ⁹. Czwarty opolski transport to XVIII/4 z dnia 11 grudnia 1942 r. przy porównaniu z materiałami kartoteki C.V. Oberschlesien wskazuje na transport zawierający Żydów z Głogówka , Raciborza oraz prawdopodobnie z Pyskowic i Opola - transport liczący 53 osoby, spośród których tylko 7 przeżyło wojnę¹⁰. Piąty opolski transport to XVIII/5 z dnia 21 kwietnia 1943 r. przy porównaniu z materiałami kartoteki C.V. Oberschlesien wskazuje na transport zawierający Żydów z Olesna, Opola, Raciborza i Głubczyc - transport liczący 46 osób, spośród których tylko 11 przeżyło wojnę ¹¹. Szósty opolski transport to XVIII/6 z dnia 30 czerwca 1943 r. przy porównaniu z materiałami kartoteki C.V. Oberschlesien wskazuje na transport zawierający Żydów z Opola ( w tym ostatniego przedstawiciela prawnego ludności żydowskiej w Opolu – zmarłego w komorze gazowej w dniu 19 października 1944 r. w Oświęcimiu Harry’ego Wolff’a) i prawdopodobnie Żydów z Raciborza - transport liczący 5 osób, spośród których tylko 1 przeżyła wojnę ¹². Siódmy opolski transport to XVIII/6 Ez z dnia 3 sierpnia 1943 r. - był to transport liczący 2 osoby, które nie przeżyły wojny ¹³. Ósmy opolski transport to XVIII/6 Ez z dnia 18 listopada 1943 r. – był to transport jednoosobowy, osoba ta wojnę przeżyła ¹⁴. Dziewiąty opolski transport to XVIII/7 z dnia 20 stycznia 1944 r. przy porównaniu z powojennym zeznaniem Irmy Appel z Opola wskazuje na transport zawierający kilkoro Żydówek z Opola oraz ludności żydowskiej z innych niezidentyfikowanych miast Rejencji Opolskiej - transport liczący 9 osób, spośród których tylko 5 przeżyło wojnę – w tym 3 wspomniane przez Irmę Appel opolskie Żydówki, w relacji spisanej przez Natana Szternfinkiela dnia 19 maja 1947 r. w Katowicach ¹⁵.

Dziesiąty opolski transport to XVIII/8 z dnia 21 marca 1944 r. przy porównaniu z materiałami kartoteki C.V. Oberschlesien wskazuje na transport zawierający Żydów spoza Rejencji Opolskiej, ponieważ nazwiska występujące w recenzowanej publikacji nie znajdują odzwierciedlenia w dostępnych autorowi recenzji materiałach archiwalnych m.in. w kartotece CV Oberschlesien oprócz informacji dot. osoby o nazwisku Sorsky z Opola ¹⁶. Transport ten mógł jednak w większości zostać zestawiony w okolicach Katowic, jak stwierdzają autorzy „Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942-1945” – liczył on 22 osoby, spośród których 16 przeżyło wojnę ¹⁷.

Warto wspomnieć, iż informacje zawarte w kartotece CV Oberschlesien wskazują na migrację wewnętrzną ludności żydowskiej do innych miast Śląska , m.in. do Wrocławia oraz poza region – w głąb Niemiec, skąd niekiedy pochodzący z Rejencji Opolskiej Żydzi przyjeżdżają innymi transportami, m.in. z Berlina.

Na marginesie tych rozważań należy dodać, iż eksterminacja dla górnośląskich Żydów rozpoczęła się od Nocy Kryształowej i trwała aż do czasu pierwszych deportacji w 1942 r. co w dobitny sposób obrazują zgony żydowskie zanotowane w latach 1939-1943 przez urzędników niemieckiego w księgach zgonów prowadzonych przez Standesamt Oppeln . W stolicy rejencji zarejestrowano 12 żydowskich zgonów, gdzie figurują dane zgłaszających ten fakt członków rodziny lub społeczności wyznaniowej żydowskiej oraz władz szpitalnych opolskich szpitali od stycznia 1939 r. do maja 1940 r. W przypadku tej recenzji skupimy się na indywidualnych zgłoszeniach. W dniu 25 stycznia 1939 r. zgon chorej na zapalenie płuc i pneumonię Sary Rosel Nebel z d. Tichauer zam. przy Breslauer Platz w Opolu zgłaszał dawny kupiec Ferdinand Nebel ¹⁸. W dniu 31 października 1939 r. zgłoszony został przez kupca Simona Israela Wollfa zgon chorej na astmę oskrzelową i wylew krwi do mózgu Minny Dallmann z d. Suessmann zam. przy Karlsplatz 2 w Opolu ¹⁹. W dniu 18 marca 1940 r. zmarła z nieznanego powodu – przypuszczano wadę serca - zam. w Opolu przy Ring 15 Laura Bergmann z d. Schindler, której zgon zgłaszał Louis Israel Blumenthal ²⁰.

Ogółem z Rejencji Opolskiej deportowano do Terezina 294 osoby, spośród których 175osób było starszych niż 65 lat i 7 dzieci młodszych niż 15 lat ²¹. Wojnę przeżyło 61 osób, zmarło w obozach Terezin, Oświęcim i Treblinka – ogółem 233 górnośląskich Żydów.

Na podstawie informacji zawartych w recenzowanej publikacji można przeprowadzić dokładną analizę zarówno wymienionych powyżej zgonów, jak i analizę grupy oswobodzonych, spośród których część doczekała końca wojny w Szwajcarii, niektórzy w miejscowości Kurzbach, a innym z górnośląskich Żydów udało się przeżyć w Oświęcimiu.

Publikacja pt. „Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942-1945” jest bardzo wartościową książką stanowiącą podstawę wyjściową do dalszych pogłębionych badań nad tematyką deportacji niemieckich Żydów do obozu – getta w Terezinie i jedną z niewielu, która pomaga w zbadaniu losów górnośląskich Żydów podczas II wojny światowej.

Janusz Oszytko

1¹ Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942-1945, Praha 2000, s. 46.

2² K. Jonca, Zagłada niemieckich Żydów na Górnym Śląsku (1933-1945) [W:] Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka” 2, Wrocław 1991, s. 234.

3 J. Oszytko, Jewish Matters in the 1930s in the Archives of the Opole Gestapo [W:] Jews in Silesia, Cracow 2001, s. 385.

4 Archiwum Państwowe w Opolu (dalej : AP w Opolu), zespół : Landratura Głubczycka (dalej : LG), sygn. I -9/889, non folio – podaje nazwiska : Back Stefanie, Back Theresia, Blankenstein Fanny, Doctor Ary, Epstein Klara, Kraemer Fritz, Kraemer Rosa, Luft Helene, Proskauer Arthur, Proskauer Gertrud, Sussmann Paula, Wachsmann Augusta, Wohl Augusta . Spośród tej grupy deportowanych z Głubczyc przeżył Terezin jedynie Fritz Kraemer ur. 16.10.1876 r. – oswobodzony w Terezinie – por. Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000, s. 761.

5 Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000, ss. 70.756-760.

6 AP w Opolu, zespół : Gestapo Oppeln, szuflada nr 12, k. 59: Max Berger, kupiec zatrudniony pod adresem bytomskim (zam. Bahnhofstrasse 21 Beuthen O/S ) por. Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000, s. 756.

7 AP w Opolu, zespół : Gestapo Oppeln, szuflada nr 12, kk. 554.544.626. : Breitbarth Josef, zam. Zborplatz 6, Ratibor O/S, Blumenfeld Oskar, zam. Neustadtstr. 24 Ratibor O/S, Weissbarth Max ( zam. Jungfernstr. 1, Ratibor O/S ) por. Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000, ss.756.760. Spośród tej grupy deportowanych przeżyło jedynie 10 znanych z imienia i nazwiska żydowskich mieszkańców Rejencji Opolskiej, gdzie trudno określić miejscowość z której ich deportowano : Angress Rosalie, ur. 24.02. 1874 r. oswobodzona w Terezinie, Bernstein Antonie, ur. 08.04.1873 r. oswobodzona w Terezinie, Blanck Louis ur. 16.11.1867 r. - oswobodzony w Terezinie, Hammer Regina, ur. 10.08.1874 r. – oswobodzona w Terezinie, Heimann Marta, ur. 11.11.1865 r. – oswobodzona w Terezinie, Koslowsky Paula, ur. 28.10.1864 r. - oswobodzona w Terezinie, Schirokauer Louise, ur. 24.04.1873 r. – ewakuowana 05.02.1945 r. do Szwajcarii , Schlesinger Johanna, ur. 19.03.1875 r.- ewakuowana 05.02.1945 r. do Szwajcarii, Sonnenfeld Sara, ur. 19.11.1865 r. - oswobodzona w Terezinie, Wrzeszinsky Jenny, ur. 31.03.1874 r. - oswobodzona w Terezinie por. Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000, ss. 760-761.

8 Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,s. 70.

9 AP w Opolu, zespół : Gestapo Oppeln, szuflada nr 12, kk. 237,376, 555,579 : Wdowa Ucko (?) - ( zam. Dyngostr. 27a lub 29, Beuthen O/S), Berger Simon (Cosel O/S), Calmann Carl (zam. Bahnhofstr. 1, zatrudniony Ring 5, Ratibor O/S), Jakobowitz Max ( zam. Eichendorffstr. 22, Ratibor O/S ) por. Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,ss. 760.757.756. Spośród tej grupy deportowanych przeżyło jedynie 7 znanych z imienia i nazwiska żydowskich mieszkańców Rejencji Opolskiej, gdzie trudno określić miejscowość z której ich deportowano : Boss Hedwig Zilla, ur. 07.07.1875 r. – oswobodzona w Terezinie, Jacob Hermann, ur. 23.03.1869 r. – oswobodzony w Terezinie, Jonassohn Marianne, ur. 24.05.1872 r. - ewakuowana 05.02.1945 r. do Szwajcarii, Kochmann Siegfried ur. 31.07.1875 r. - oswobodzony w Terezinie, Schueftan Adolf, ur. 16.08.1877 r. - oswobodzony w Terezinie, Schueftan Regina, ur. 11.11.1877 r. - oswobodzona w Terezinie, Ucko Siegfried, ur. 01.09.1873 r. - ewakuowany 05.02.1945 r. do Szwajcarii por. Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000, ss. 760-761.

10 AP w Opolu, zespół : Gestapo Oppeln, szuflada nr 12, kk. 522.548lub 550 : Froehlich Heinrich (Oberglogau O/S), Boehm Max (zam. Oberwallstr. 32 a lub Neuestr. 1a, bądź AHStr. 6, Ratibor O/S), por. Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,ss.757.756. Spośród tej grupy deportowanych przeżyło jedynie 9 znanych z imienia i nazwiska żydowskich mieszkańców Rejencji Opolskiej, gdzie trudno określić miejscowość z której ich deportowano : Froehlich Friederike, ur. 10.02.1892 r. - oswobodzona w Terezinie, Glaser Willy, ur. 14.11.1888 r. – oswobodzony w Terezinie, Jacobus Betty Friederike, ur. 15.03.1895 r. - oswobodzona w Terezinie, Kochmann Fritz, ur. 06.04.1871 r. - oswobodzony w Terezinie, Kochmann Hermine, ur. 26.12.1877 r. - oswobodzona w Terezinie, zmarła tamże po wyzwoleniu obozu dn. 20.06.1945 r., Proskauer Henriette, ur. 17.10.1873 r. - oswobodzona w Terezinie, Sternberg Edwin, ur. 25.04.1925 r. - oswobodzony w Terezinie, Sternberg Kaete, ur. 20.07.1900 r. - oswobodzona w Terezinie, Worch Renate, ur. 16.06.1926 r. - oswobodzona w Terezinie.

11 Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,s. 70.

12 Tamże., por. Danuta Czech, Kalendarium wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim 1992, s. 788; H.G. Adler, Theresienstadt 1941-1945. Das Antlitz einer Zwangsgemeinschaft, Geschichte, Soziologie, Psychologie, Tuebingen, 1955, s. 694; S.Spychalski – Przyczynek do dziejów dyskryminacji ludności żydowskiej na terenie byłej rejencji opolskiej w okresie rządów hitlerowskich, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce, 1974, nr 3, ss. 54.56; Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942-1945 s. 760.

13Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,s. 70.

14 Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,s. 70.

15 Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,s. 70 por. Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Zeznanie Irmy Appel z d. Cohn ur. 15.08.1881 r. w Mikołowie, zam w Opolu ul. Kołłątaja 6/5.

16 Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,s. 70.

17 Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,s. 70.

18 USC w Opolu, Księga zgonów z 1939 r., nr. 61.

19 USC w Opolu, Księga zgonów z 1939 r., nr. 797.

20 USC w Opolu, Księga zgonów z 1940 r., nr. 218.

21 Theresienstaedter Gedenkbuch, die Opfer der Judentransporte aus Deutschland nach Theresienstadtadt 1942 -1945, Praha 2000,s. 70.